Testosteron to kluczowy hormon płciowy, który wieloaspektowo kształtuje funkcjonowanie psychologiczne oraz wpływa na różnorodne zachowania mężczyzn. Mężczyźni mają ponad 10 razy wyższe stężenie testosteronu niż kobiety. Zrozumienie, w jaki sposób testosteron oddziałuje na mózg i psychikę mężczyzn, wymaga uwzględnienia struktur hormonalnych, biofizjologicznych, neurologicznych, psychologicznych oraz środowiskowo-kulturowych.
Rola testosteronu w organizmie mężczyzny
Testosteron jest hormonem steroidowym wytwarzanym przez komórki Leydiga w jądrach. Kontroluje rozwój i dojrzewanie męskich cech płciowych, wpływa na masę mięśniową, gęstość kości, owłosienie, charakterystyczną barwę głosu oraz metabolizm. Ponadto istotnie oddziałuje na mózg i psychikę mężczyzn, modulując zachowanie, emocje, procesy poznawcze i motywacje.
Jakie cechy różnią mózg mężczyzn i kobiet? Na tle morfologicznym i funkcjonalnym męski mózg ma pewne osobliwości. Jednak dyskusyjne jest, na ile różnice te są determinowane biologicznie, a na ile są pochodną czynników kulturowych i środowiskowych.
Zwiększoną aktywność i większą objętość zaobserwowano w mózgu mężczyzn m.in. w obrębie podwzgórza, kory oczodołowo-czołowej oraz płata skroniowego. Z kolei kobiecy mózg charakteryzuje się większą aktywnością kory przedczołowej. Te różnice mogą mieć odzwierciedlenie m.in. w umiejętnościach przestrzennych i sprawności motorycznej u mężczyzn oraz zdolnościach językowych i samoświadomości emocjonalnej u kobiet.
Wpływ testosteronu na ośrodkowy układ nerwowy
Testosteron wywiera wpływ na liczne struktury i układy mózgowe, w tym podwzgórze, układ dopaminergiczny oraz korę oczodołowo-czołową odpowiadającą m.in. za funkcje wykonawcze. Rzutuje to na różne aspekty funkcjonowania psychicznego i zachowań mężczyzn.
Przykładowo:
- Podwzgórze kontroluje popęd seksualny (libido). Pod wpływem testosteronu zwiększa się pożądanie i podniecenie seksualne.
- Układ nagrody uczestniczy m.in. w generowaniu przyjemnych odczuć. Wyższy poziom testosteronu może wiązać się z silniejszym odczuwaniem przyjemności oraz skłonnością do podejmowania ryzyka.
Wpływ testosteronu na emocje i samopoczucie mężczyzn
Testosteron ma duże znaczenie w regulacji nastroju i emocji, choć należy pamiętać, że jest zaledwie jednym z wielu hormonów i neuroprzekaźników biorących udział w tych procesach. Niższy poziom testosteronu u mężczyzn wiąże się często z objawami depresyjnymi, drażliwością, chwiejnością emocjonalną i gorszym samopoczuciem. Natomiast podwyższony poziom testosteronu – zwłaszcza w młodszym wieku – skutkuje zwykle poprawą nastroju, większą pewnością siebie i dominacją. Nie jest to jednak zero-jedynkowa zależność.
Testosteron interaktywnie oddziałuje z wieloma układami regulującymi nastrój, w tym układem nagrody, podwzgórzem oraz osią podwzgórze-przysadka-nadnercza (regulacja stresu). Ponadto istotne są także mechanizmy psycho-behawioralne, czyli na ile pozytywne lub negatywne myśli i doznania budują obecny stan emocjonalny. Wydaje się więc, że testosteron raczej moduluje, niż bezpośrednio wywołuje określone emocje.
Długoterminowo nadmiar testosteronu wywołany przyjmowaniem wysokich jego dawek z zewnątrz może prowadzić do obniżenia nastroju oraz zwiększonej agresji i drażliwości. Dlatego należy unikać nieuzasadnionej farmakologicznej stymulacji poziomu tego hormonu do nienaturalnie wysokich stężeń, gdyż może mieć negatywne następstwa psychologiczne i społeczne.
Testosteron a zachowania seksualne i agresja u mężczyzn
Związek testosteronu z popędem seksualnym mężczyzn jest dość oczywisty, gdyż wpływa on bezpośrednio na rozwój i funkcjonowanie układu rozrodczego. Co jednak istotne, obserwowany poziom libido zależy także od wielu innych czynników, takich jak:
- aktywność układu nagrody w mózgu generującego odczucia przyjemności
- poziom stresu i czynników rozpraszających
- uwarunkowania kulturowe i środowiskowe, w tym relacje interpersonalne
Wyższy poziom testosteronu rzeczywiście predysponuje mężczyzn do większej częstotliwości i intensywności kontaktów seksualnych. Silne pożądanie może być jednak frustrujące, gdy nie towarzyszą mu odpowiednie okazje czy odwzajemnione zainteresowanie.
Bardziej skomplikowany jest związek testosteronu z agresją. Nie ulega wątpliwości, że sprzyja on reaktywności i niskiej tolerancji frustrację. Jednak poziom agresji zależy głównie od wrodzonego temperamentu, i środowiska w jakim wychowywał się mężczyzna. Można więc powiedzieć, że testosteron stwarza warunki sprzyjające, ale nie determinujące bezpośrednio agresji. Warto też nadmienić, że agresja równie dobrze może być wykorzystana pozytywnie (np. w osiąganiu statusu społecznego) i nie chodzi tu stricte o przemoc, lecz o pewność siebie i stawianie na swoim.
Co prawda niektóre badania naukowe dowodzą, iż większość przestępców z użyciem przemocy mieli naturalnie wyższe poziomy testosteronu, to nie wszystkie z nich wskazywały tę korelację. Nie mniej jednak można wywnioskować, że problemem nie jest sam testosteron, lecz być może pewne nabyte zaburzenia psychiczne, spotęgowane naturalnie wysokim poziomem testosteronu.
Wpływ testosteronu na dominację i pozycję społeczną mężczyzn
Testosteron motywuje dążenie do prestiżu i dominacji, co ma związek z jego rolą w kontekście reprodukcyjnym. U zwierząt samce o wyższym statusie mają większy dostęp do partnerek. U ludzi rangi społeczne nie zawsze przekładają się wprost na sukces prokreacyjny, ale najprawdopodobniej utrwalone zostały archetypiczne mechanizmy behawioralne.
Mężczyźni cechujący się wysokim (choć nie skrajnym) poziomem testosteronu, częściej:
- zajmują kierownicze stanowiska
- angażują się w rywalizację o awanse, premie i bonusy
- przejawiają pewność siebie, asertywność, odporność na stres i dążenie do władzy
Związek testosteronu z dążeniem do dominacji oraz statusu społecznego nie jest jednak prosty. Istotnie modulują go bowiem predyspozycje osobowościowe danego człowieka, specyfika środowiska, presja wywierana przez normy kulturowe oraz motywacja do konstruktywnej kooperacji na rzecz dobra wspólnego.
Rola testosteronu w podejmowaniu ryzyka przez mężczyzn
Mężczyźni cechują się ogólnie większą skłonnością do ryzyka i poszukiwania wrażeń. Niektórzy badacze upatrują tego źródła w biologicznym wpływie testosteronu. Sugeruje się m.in. że:
- pod wpływem testosteronu następuje pobudzenie układu nagrody związanego z odczuwaniem przyjemności
- testosteron osłabia za pośrednictwem m.on dopaminy działanie układów kontroli i hamowania zachowań ryzykownych
Jednak w rzeczywistości decyzje dotyczące ryzyka i poszukiwania wrażeń są o wiele bardziej złożone. Mężczyźni podejmujący ryzyko często wykazują zaniżone poczucie własnej wartości, dążą do zaspokojenia potrzeb finansowych lub społecznego uznania. Testosteron raczej wspomaga, niż autonomicznie warunkuje poszukiwanie ryzyka i silnych doznań. Co więcej, w sytuacjach poważnych konsekwencji, mężczyźni posiadają zdolność do opanowania popędów na rzecz rozważnego działania, co również w pewnym sensie zawdzięczają temu hormonowi.
Wpływ testosteronu na empatię i zachowania prospołeczne mężczyzn
Istnieje przekonanie, że wyższy poziom testosteronu predysponuje do mniejszej empatii, altruizmu i opiekuńczości. Mit ten wynika być może z roli tego hormonu w kontekście agresji i dominacji. Jednak jak pokazują badania, rzeczywisty wpływ testosteronu na zachowania prospołeczne jest nieco inny.
Z jednej strony, wysoki testosteron sprzyja egocentryzmowi, przez co trudniej wczuć się w położenie i uczucia innych osób. Z drugiej jednak, odpowiedni jego poziom podnosi poczucie pewności siebie i chęć budowania bliskich relacji, a także sprawia, iż mężczyźni są bardziej hojni. Co więcej, empatia i altruizm silnie zależą od wczesnych doświadczeń, wychowania, systemu wartości, a także od obecnej sytuacji życiowej człowieka.
Uproszczeniem jest twierdzenie, że testosteron nieuchronnie prowadzi do atomizacji więzi społecznych. Wręcz przeciwnie, wiele zachowań kooperatywnych w grupie mężczyzn, np. w sporcie drużynowym, biznesie czy polityce, wiąże się z podwyższonym jego poziomem. Niemniej istotna rola przypada świadomemu kształtowaniu postawy szacunku, zaufania i sprawiedliwości wobec innych.
Interakcja testosteronu ze środowiskiem i normami kulturowymi
Presja wywierana przez otoczenie społeczne oraz obowiązujące wzorce kulturowe istotnie modulują efekty biologicznego działania testosteronu.
W warunkach silnej rywalizacji i dążenia do dominacji – charakterystycznych np. dla niektórych profesji czy środowisk społecznych – testosteron dodatkowo wzmacnia te zapędy. Powstaje wówczas niebezpieczeństwo nadmiernej agresji i przekraczania norm etycznych dla osiągnięcia własnych celów.
Z kolei wzorce kulturowe eksponujące stereotypowe role płciowe – z maskulinizacją postaw, ograniczeniem ekspresji emocjonalności, rywalizacją o status – mogą potęgować biologiczne skutki działania testosteronu w psychice i zachowaniach.
Dlatego bardzo istotna jest edukacja i wychowanie ukierunkowane na wrażliwość, empatię oraz postawy dialogu i współpracy, co pozwala zrównoważyć ewentualne negatywne konsekwencje podwyższonego poziomu tego hormonu u mężczyzn.
Warto zaznaczyć, że w pewnych okolicznościach to właśnie testosteron w dużej mierze odpowiada za zdecydowane reakcje mężczyzn w obronie ważnych wartości, ich bliskich lub słabszych. Wówczas jego działanie ma pozytywny charakter i zasługuje na uznanie. Złożoność zależności między hormonem a zachowaniem ponownie ujawnia się w tym kontekście.
Testosteron a zaburzenia psychiczne u mężczyzn
Chociaż, jak wykazano, wpływ testosteronu na psychikę i decyzje behawioralne jest bardzo złożony, to jego niedobory lub nadmiary mogą się wiązać ze zwiększonym ryzykiem pewnych zaburzeń.
Obniżenie poziomu tego hormonu – które może wynikać np. z problemów w funkcjonowaniu układu podwzgórze-przysadka-gonady lub stosowania niektórych leków – predysponuje często do depresji, lęków, drażliwości, trudności w koncentracji. Z kolei znaczne podwyższenie testosteronu farmakologicznie lub w wyniku zaburzeń hormonalnych może prowadzić do labilności emocjonalnej i napadów gniewu.
Dlatego też mężczyznom z zaburzeniami nastroju, osobowości czy zachowania zaleca się diagnostykę poziomu testosteronu. Wyrównanie jego poziomu z użyciem terapii testosteronem, wraz z terapią behawioralno-poznawczą przynosi często poprawę w funkcjonowaniu psychicznym. Jednak testosteron nie jest oczywiście jedyną przyczyną problemów ze zdrowiem psychicznym, gdyż u ich podstaw leży zespół wieloczynnikowych uwarunkowań.
Testosteron jest niezbędny dla zdrowia mężczyzn
Optymalny poziom testosteronu wpływa na zdrowie psychiczne oraz fizyczne, a także zapobiega wystąpieniu wielu chorób, dlatego mężczyźni powinni dbać o jego odpowiedni poziom przez całe życie. Zarówno zbyt wysoki jak i zbyt niskie stężenie testosteronu może wywoływać poważne problemy zdrowotne, dlatego zawsze kluczem jest równowaga.
Wpływ testosteronu na psychikę i zachowanie mężczyzn ma charakter wielowymiarowy i złożony. Obejmuje on oddziaływania na poziomie neurologicznym, hormonalnym i reprodukcyjnym, które przekładają się na motywacje behawioralne. Jednak zależności te podlegają istotnej modulacji ze strony czynników rozwojowych, osobowościowych, psycho-sytuacyjnych oraz społeczno-kulturowych. Dlatego prezentowanie testosteronu jako głównej przyczyny określonych cech charakteru czy decyzji życiowych mężczyzn jest znacznym uproszczeniem. Nie mniej zrozumienie biopsychospołecznych interakcji z udziałem tego hormonu pomaga lepiej wyjaśnić i wspierać zdrowie psychiczne oraz pozytywne funkcjonowanie mężczyzn we współczesnym świecie.
Źródła:
1. Kreuz, L. E., & Rose, R. M. (1972). Assessment of aggressive behavior and plasma testosterone in a young criminal population. Psychosomatic Medicine, 34(4), 321-332.
2. Rada, R. T., Laws, D. R., & Kellner, R. (1976). Plasma testosterone levels in the rapist. Psychosomatic medicine, 38(4), 257-268.
3. Archer, J. (1991). The influence of testosterone on human aggression. British journal of psychology, 82(1), 1-28.
