Badania podstawowe finansowane przez NFZ to najprostszy sposób, by w porę wychwycić choroby rozwijające się po cichu. Wystarczy raz w roku zrobić kilka darmowych testów i pomiarów, które razem tworzą obraz kondycji organizmu. Sama traktuję je jak coroczny przegląd techniczny – bez nich trudno mówić o realnej kontroli zdrowia.
Badania podstawowe raz w roku — co warto zrobić i co jest darmowe z NFZ?
Raz w roku mogę bez skierowania u lekarza rodzinnego wykonać morfologię krwi, badanie ogólne moczu, oznaczenie glukozy na czczo oraz pomiar ciśnienia i masy ciała. Te proste testy pokazują stan układu krwiotwórczego, funkcję nerek, metabolizm cukru i ryzyko nadciśnienia. Morfologia ocenia liczbę krwinek czerwonych, białych i płytek, a wynik odstający od normy sygnalizuje anemię, stan zapalny albo problem z krzepnięciem. Analiza moczu ujawnia białko, glukozę, ketony lub erytrocyty, co może wskazywać na cukrzycę, choroby nerek czy infekcję układu moczowego. Badanie glukozy sprawdza tolerancję węglowodanów i wykrywa stany przedcukrzycowe, których nie widać na co dzień. Pomiar ciśnienia i wagi to najprostsza forma kontroli serca i układu krążenia – wzrost masy o 5 kg w rok czy stałe wartości ciśnienia powyżej 140/90 mmHg są powodem do dalszej diagnostyki. Wszystkie te badania finansuje NFZ raz do roku i są dostępne w każdym POZ, niezależnie od wieku.
Poza podstawowym pakietem warto korzystać z programów profilaktycznych. Program „Moje Zdrowie” daje dostęp do rozszerzonych badań: lipidogramu, TSH, kreatyniny z eGFR czy prób wątrobowych, realizowanych co 5 lat, a u osób po 49. roku życia co 3 lata. Dzięki niemu można wcześnie wykryć zaburzenia tarczycy, niewydolność nerek czy stłuszczenie wątroby. Program ChUK obejmuje badania cholesterolu całkowitego, LDL, HDL, trójglicerydów i glukozy, powtarzany co 5 lat u osób 35–65 lat, bez skierowania. Kobiety 45–74 lat mają prawo do mammografii co 2 lata, a kobiety 25–64 lat do cytologii co 3–5 lat, wszystko w ramach NFZ. Dla osób 50–65 lat dostępny jest test FIT lub kolonoskopia przesiewowa. Badania te są darmowe, a ich powtarzalność jest ściśle określona, by uniknąć nadmiernego obciążenia systemu, ale też zapewnić odpowiednią kontrolę w grupach ryzyka. Sama korzystam z tego kalendarza badań, bo wiem, że wczesne wykrycie choroby często oznacza skuteczne leczenie.
Lista badań bezpłatnych z NFZ, które warto wykonywać cyklicznie:
- morfologia, mocz, glukoza — co roku
- pomiar ciśnienia i masy ciała — co roku
- program „Moje Zdrowie” — co 3–5 lat
- lipidogram, ChUK — co 5 lat
- mammografia — co 2 lata (kobiety 45–74 lat)
- cytologia lub HPV — co 3–5 lat (kobiety 25–64 lat)
- test FIT lub kolonoskopia — co 2–10 lat (w zależności od wskazań, od 50 lat)
- spirometria dla palaczy — jednorazowo w wieku 40–65 lat
A jeśli chcę coś więcej?
Podstawowe badania raz w roku to dopiero początek. Jeśli chcę bardziej szczegółowej diagnostyki, NFZ daje mi dostęp do dodatkowych programów i pakietów, które pozwalają sprawdzić to, czego zwykła morfologia i glukoza nie pokażą. Program „Moje Zdrowie” obejmuje badania rozszerzone, dostępne co 5 lat, a po 49. roku życia co 3 lata. W jego ramach mogę zbadać profil lipidowy (cholesterol całkowity, HDL, LDL, trójglicerydy), poziom TSH, kreatyninę wraz z eGFR oceniającym wydolność nerek, enzymy wątrobowe (ALT, AST), a także testy specyficzne dla wieku i płci: np. PSA dla mężczyzn czy badanie w kierunku wirusa HCV. Wyniki pokazują nie tylko, czy mam podwyższony cholesterol albo początki cukrzycy, ale też czy moje nerki i tarczyca funkcjonują prawidłowo. Dzięki temu pakietowi mogę wcześnie wyłapać zaburzenia metaboliczne, choroby przewlekłe albo pierwsze objawy nowotworów, zanim pojawią się objawy kliniczne.
NFZ finansuje też programy przesiewowe, które działają niezależnie od podstawowych badań. Kolonoskopia przesiewowa dla osób 50–65 lat pozwala wykryć raka jelita grubego w fazie bezobjawowej, a test FIT na krew utajoną w kale można powtarzać co 2 lata. Mammografia dla kobiet 45–74 lat wykonywana jest co 2 lata, a cytologia dla kobiet 25–64 lat co 3 lata, albo test HPV co 5 lat. Do tego dochodzi spirometria dla palaczy i byłych palaczy między 40. a 65. rokiem życia. Lekarz rodzinny może też wystawić skierowanie na dodatkowe badania, takie jak USG jamy brzusznej, EKG czy RTG klatki piersiowej, jeśli wstępna diagnostyka wykaże nieprawidłowości. Sama, mając w rodzinie obciążenie chorobami serca, wybrałam lipidogram i EKG, bo wiem, że statystyki są bezlitosne – choroby sercowo-naczyniowe odpowiadają za ponad 40% zgonów w Polsce. Dzięki temu czuję, że „więcej” nie oznacza przesady, tylko realną profilaktykę.
Lista dodatkowych badań dostępnych cyklicznie z NFZ:
- lipidogram, TSH, kreatynina z eGFR, próby wątrobowe — co 3–5 lat w programie „Moje Zdrowie”
- PSA, HCV, lipoproteina(a), test na krew utajoną w kale — w wybranych grupach, bezpłatnie w ramach programów
- kolonoskopia przesiewowa — raz na 10 lat lub częściej przy wskazaniach
- test FIT — co 2 lata (50–65 lat)
- mammografia — co 2 lata (kobiety 45–74 lat)
- cytologia lub HPV — co 3–5 lat (kobiety 25–64 lat)
- spirometria — jednorazowo 40–65 lat (palacze i byli palacze)
- USG jamy brzusznej, EKG, RTG klatki piersiowej — na skierowanie lekarza POZ w razie nieprawidłowości
Programy przesiewowe — co jeszcze jest za darmo, bez skierowania?
NFZ finansuje badania przesiewowe, które wykonuję w określonych odstępach czasu, bez skierowania od lekarza. Są one skierowane do osób zdrowych w określonych grupach wiekowych i zaprojektowane tak, by wykryć chorobę, zanim pojawią się objawy. Mammografia obejmuje kobiety w wieku 45–74 lat i można ją powtarzać co 2 lata. Badanie pozwala wychwycić raka piersi we wczesnym stadium, kiedy leczenie jest najskuteczniejsze. Cytologia przysługuje kobietom w wieku 25–64 lat – klasyczna metoda raz na 3 lata, a nowoczesny test HPV z cytologią kontrolną co 5 lat, jeśli wynik tego wymaga. Dzięki temu można wykryć stany przedrakowe szyjki macicy na długo przed rozwojem nowotworu. Dla osób między 50. a 65. rokiem życia dostępna jest kolonoskopia przesiewowa lub prostszy test FIT na krew utajoną w kale, który można powtarzać co 2 lata. Kolonoskopia wykonywana raz na 10 lat zmniejsza ryzyko raka jelita grubego nawet o kilkadziesiąt procent, bo usuwa polipy zanim przekształcą się w zmiany złośliwe.
Są też mniej znane badania, z których korzystają palacze. Spirometria dostępna w ramach programu POChP obejmuje osoby w wieku 40–65 lat, które palą lub paliły papierosy. To proste badanie pozwala wykryć przewlekłą obturacyjną chorobę płuc zanim ograniczy codzienną aktywność. Oprócz tego funkcjonują lokalne programy zdrowotne realizowane przez samorządy, np. szczepienia przeciw HPV dla młodzieży czy darmowe badania USG piersi, ale to zależy od miejsca zamieszkania. Sama pamiętam, że dopiero przy rozmowie z ginekologiem zrozumiałam, że cytologia wykonywana regularnie jest równie ważna jak mierzenie ciśnienia – różnica polega tylko na tym, że jedno mogę sprawdzić w domu, a drugie wymaga wizyty w gabinecie.
Lista badań przesiewowych bez skierowania:
- mammografia — co 2 lata, kobiety 45–74 lata
- cytologia — co 3 lata (25–64 lata) lub HPV co 5 lat
- test FIT — co 2 lata (50–65 lat)
- kolonoskopia przesiewowa — raz na 10 lat (50–65 lat lub młodsi z obciążeniem)
- spirometria — jednorazowo 40–65 lat (palacze i byli palacze)
Co robić i kiedy?
| Częstotliwość | Badania / działania |
|---|---|
| Co roku | morfologia, glukoza, mocz, ciśnienie, waga, stomatolog, podstawowe u lekarza |
| Co 3–5 lat | „Moje Zdrowie” (w zależności od wieku i pakietu) |
| Co 5 lat | lipidogram, test FIT (po 50), ChUK program |
| Inne | mammografia co 2 lata, cytologia co 3-5 lat, kolonoskopia/FIT, spirometria, USG, RTG, EKG, okulista, densytometria — według wieku i ryzyka |
